Czym jest świadoma zgoda (consent)?

Consent to, najprościej mówiąc, zgoda na zbliżenie i jakikolwiek akt seksualny, który angażuje drugą osobę – np. seks penetracyjny czy seks oralny. Ważne jest, aby była:

• świadoma,
• entuzjastyczna,
• nieprzymuszona,
• jasna.

To kluczowe, by przed każdym kontaktem seksualnym obie strony (lub więcej) wyraziły taką zgodę – dla zachowania wzajemnego szacunku i klarownej komunikacji swoich potrzeb oraz granic. Każda zdrowa relacja seksualna powinna zakładać dobrowolny kontakt z obopólną, entuzjastyczną zgodą.

Prof. Monika Płatek, doktor habilitowana nauk prawnych i profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego, w jednej ze swoich wypowiedzi słusznie podkreśla, że sygnały takie jak np. specyficzny ubiór nie stanowią automatycznie przyzwolenia na seks:

„(...) jeżeli kobieta wygląda jakby miała ochotę na seks, to może tak faktycznie jest, ale niekoniecznie musi mieć ochotę zrobić to ze mną. Nie musi mieć ochoty na seks ze mną, jeśli idzie w krótkiej spódniczce, ciemną ulicą, ani nawet jeśli przyszła do mojego mieszkania oglądać znaczki i pijemy razem wino. Wszystko trzeba ustalić, nawet się możemy umówić na to, że się wcześniej upijemy, a potem pójdziemy do łóżka. Ale jeżeli ja jestem pijana, a wcześniej się na to nie umawialiśmy, to trzeba przyjąć z góry, że nie, nie ma zgody na seks”.*

Co trzeba wiedzieć o zgodzie:

• Zgodę można wycofać w dowolnym momencie. Jeśli zgadzasz się np. na konkretną pozycję seksualną, ale w trakcie okaże się, że jednak nie jest dla Ciebie komfortowa (lub wręcz sprawia Ci ból), masz pełne prawo powiedzieć „stop”. Albo jeśli po prostu w pewnym momencie poczujesz się zmęczona.
• Brak sprzeciwu nie oznacza zgody. Milczenie czy wzruszenie ramionami nie jest jasnym komunikatem, a już na pewno nie entuzjastycznym, który można by interpretować jako wyrażenie chęci na seks albo jego kontynuację. Podejmowanie aktywności seksualnej bez przekonania może skutkować złym samopoczuciem po fakcie.
• Osoba śpiąca, pijana lub pod wpływem innych środków odurzających może NIE być w stanie wyrazić świadomej zgody. Jej zdolność do konstruktywnej oceny sytuacji jest albo osłabiona, albo wręcz całkowicie niemożliwa, w zależności od stanu, w jakim się znajduje.
• Zgoda nie liczy się, jeśli zostanie wymuszona przez drugą stronę. Wywieranie presji, szantaż, manipulacja, nacisk, wpędzanie w zakłopotanie, poczucie winy i granie na emocjach mogą sprawić, że powiemy „tak”, choć w środku czujemy niezgodę, dyskomfort, brak chęci na zbliżenie lub wręcz strach.

WAŻNE: Osoby, które nie ukończyły 15. roku życia (wieku zgody), również nie mogą wyrazić zgody na seks – stosunki intymne z nieletnimi są przestępstwem. Słowo „tak” wcale tego nie zmienia.

Świadoma zgoda – jak to zrobić?

Osoby, które z terminem consent zderzają się po raz pierwszy, często reagują drwinami. To dlatego, że w ich głowach rysuje się absurdalny scenariusz, wedle którego dwie osoby przed dotknięciem się rozkładają na stole teczkę dokumentów, składają oficjalne podpisy i zostawiają parafki na kolejnych kartkach umowy. Ale w rzeczywistości nie tak realizuje się ideę świadomej zgody ;) Świadoma zgoda oznacza, że wszystkie strony są chętne na spędzenie przyjemnie czasu – i nie ma w tym nic oficjalnego.

Kilka trików, by nie było niezręcznie

Oto parę pomysłów, jak uzyskać i wyrazić zgodę na seks lub inną intymną czynność – i nie zepsuć miłej atmosfery.

• „Mam mega ochotę, żeby cię pocałować. Mogę?”
• „Chcesz, żebym _____?”
• „Bardzo chcę się z tobą kochać, a ty?”
• „A czy tak jest dobrze?”
• „Podoba ci się, jak tak robię?”
• „Może spróbowalibyśmy _____?”
• „Ostatnio podobało ci się _____. Chcesz to powtórzyć?”

Pytanie o zgodę może być seksowne! Zwerbalizowanie swoich fantazji i otwarte przegadanie ich z partnerką/partnerem jest bardzo atrakcyjnym komunikatem – dajemy znać, że ta osoba wzbudza w nas silne, pozytywne emocje i jest dla nas pociągająca, a w dodatku zależy nam na jej komforcie i satysfakcji. Głośno wypowiedziana ochota na seks to już spory element gry wstępnej.

Porozmawiałyśmy z paroma osobami na temat tego, jaki one mają stosunek do pytania o zgodę wprost:

„Kiedy chłopak pyta mnie, czy może mnie pocałować, to jest dla mnie takie potwierdzenie, że mnie szanuje. Uważam, że to urocze i szczerze mówiąc nigdy nie pomyślałam, że to niezręczne” – Ola, 29 lat, Kraków

„Dla mnie świadoma zgoda jest o otwartej komunikacji, wzajemnych potrzebach i granicach oraz uszanowanie ich nawzajem. To coś, co daje mi poczucie bezpieczeństwa w relacji” – Hania, 25 lat, Warszawa

„Jestem typem opiekuńczym, więc jak najlepsze samopoczucie i komfort mojej partnerki jest dla mnie najważniejszy. Czasem kilkukrotnie dopytuję się, czy coś będzie dla niej w porządku – w wielu kontekstach – tych codziennych, przyziemnych i tych intymnych. Po 7 latach udanej relacji, entuzjazm w zgodzie bierze się z zaskoczenia, jak bardzo się znamy i jak podobnie myślimy. Potrafimy się przewidzieć w naszych potrzebach” – Kuba, 27 lat, Warszawa

Rozumieć się bez słów. Czyli o mowie ciała

Consent można wyrażać także niewerbalnie. Podstawowa zasada jednak jest taka, by sygnał, który dajesz w ramach zgody, był jasny i jednoznaczny dla obu stron. To może być uśmiech, pokiwanie głową, entuzjastyczne mruczenie, zachowanie kontaktu wzrokowego czy przyciąganie partnera/partnerki bliżej do siebie.

Czy wobec tego, przykładowo, każdy uśmiech dziewczyny do obcego chłopaka w barze jest zaproszeniem na seks? Rozwiewamy wątpliwości: nie, nie jest (choć w pewnych przypadkach pewnie może być – wszystko ZALEŻY). Bywa, że nasza kobieca uprzejmość jest niestety mylona z inicjowaniem kontaktu seksualnego. To dlatego warunek „jasnego i jednoznacznego” sygnału, a także kontekst, są niezwykle ważne!

Uśmiech może być wyrazem zakłopotania, zawstydzenia, czyjejś wrodzonej nieśmiałości lub wręcz stanowić próbę delikatnego „zbycia” kogoś. Zwracaj uwagę na mowę ciała całościowo – stwierdzenie, że „przecież się uśmiechnęłaś!”, naprawdę nie jest wystarczającym argumentem do tego, by traktować go jako zielone światło i rozłożenie czerwonego dywanu u progu sypialni. Jeśli uśmiech jest wyjęty z kontekstu – wyizolowany z całej sytuacji – nie spełnia kryterium jednoznaczności.

Komunikacja niewerbalna w kontekście świadomej zgody najlepiej sprawdza się, kiedy obie osoby znają się na tyle dobrze, by takie sygnały trafnie odczytywać – na podstawie wcześniejszych doświadczeń, które zbierały tygodniami czy nawet latami. Bez tego komunikacja niewerbalna jest bardzo często mylnie interpretowana.

Jak widać, niektóre, nawet pozornie jednoznaczne, komunikaty niewerbalne mogą oznaczać naprawdę wiele różnych rzeczy. Masz jakiekolwiek wątpliwości? Najbezpieczniej i najrozsądniej będzie je rozwiać w rozmowie.

Co równie ważne, nie można błędną interpretacją uzasadniać aktów intencjonalnej przemocy. Doskonale opisuje to dr. Melanie Boyd z Yale University:

„Owszem, nieporozumienia podczas aktywności seksualnych (i w ogóle w życiu) się zdarzają i oczywiście mogą stanowić przeszkodę na drodze do poczucia spełnienia i przyjemnych doświadczeń. Ale [same w sobie] nie są przyczyną gwałtu czy napaści”**.

Komunikacja a neuroatypowość

Dodatkowym utrudnieniem dla sprawnej komunikacji pozawerbalnej może (choć nie musi) być mylna interpretacja sygnałów lub np. deficyt uwagi wykazywany przez osoby neuroatypowe (i odwrotnie – osoby neurotypowe mogą mieć problemy z właściwym rozumieniem ekspresji osób neuroatypowych). Wyniki wybranych badań mówią, że:

• osoby na spektrum autyzmu mogą wykazywać zaburzenia w rozpoznawaniu gniewu na podstawie wyrazu twarzy i mowy ciała***;
• osoby z ADHD rozpoznają emocje w relatywnie standardowy sposób, ale ich impulsywność i trudności z utrzymaniem uwagi mogą prowadzić do błędów w interpretacji emocjonalnej****;
• osoby z fobią społeczną mogą właściwie rozpoznawać emocje, ale wykazują tendencję do nadinterpretacji emocji negatywnych w interakcjach społecznych, co jest związane z odczuwaniem przez nich zagrożenia***.

W związku z tymi trudnościami można dojść do wniosku, że komunikacja werbalna bywa bardziej pomocna i skuteczna niż poleganie na intuicji i subiektywnej interpretacji.

Jak NIE uzyskiwać zgody

TRIGGER WARNING: Poniższe teksty mogą wywołać nieprzyjemne wspomnienia i negatywne emocje. Czytaj proszę na własną odpowiedzialność.

• „No weeź, nie uprawialiśmy seksu już tyle czasu”
• „Jeśli tego nie zrobisz, z nami koniec”
• „Ale z ciebie cnotka. To nic takiego, chodź”
• „Wiesz, jaki samotny się czuję, jak mi odmawiasz?”
• „Nie chcesz? Cóż, nic dziwnego, że twój eks w końcu cię rzucił”
• „Wiecznie cię boli głowa, skończ już z tymi wymówkami!”
• „Jesteś moją żoną, to twój obowiązek”
• „Nie rób mi tego, wiesz, że nie mogę ci się oprzeć”

Pamiętaj, że wymuszony stosunek seksualny to gwałt. Nie musisz mieć ochoty na to, żeby współżyć i to normalne, że różne osoby mają różne libido. Odmowa nie musi oznaczać, że nie zależy nam na partnerze – to po prostu słuchanie swojego ciała i głowy. Brak zgody na seks to Twoje prawo.

Według definicji gwałtu, taki czyn to przestępstwo i oznacza doprowadzenie innej osoby „do obcowania płciowego przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub w inny sposób mimo braku jej zgody”. Świadoma zgoda na seks jest więc absolutną podstawą!

Dodatkowo, formą przemocy może być też odmowa założenia prezerwatywy lub ściągnięcie jej podczas stosunku bez zgody i wiedzy drugiej osoby (taka postać przemocy wobec kobiet nazywana jest stealthingiem). Kondom chroni nie tylko przed niechcianą ciążą, ale także przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. To prosta, łatwo dostępna metoda antykoncepcji, która wcale nie ujmuje mężczyźnie wrażeń – naprawdę można uprawiać dobry seks z założoną prezerwatywą, a „komfort” nie jest wystarczającym argumentem za niestosowaniem ochrony.

Czerwone flagi – na co zwracać uwagę

Oto kilka przykładów sytuacji lub odczuć, które mogą być pierwszymi sygnałami, że dochodzi do przekroczenia Twoich granic i brakuje Twojej zgody na bliskość. Jeśli któreś z nich Cię dotyczą, warto porozmawiać o tym z psychologiem lub terapeutą i zgłębić źródło (i, co ważne, wypracować rozwiązania) tych nieprzyjemnych doświadczeń.

• Czujesz się winna i masz wyrzuty sumienia, kiedy odmawiasz zbliżenia.
• Twoje „nie” nie wystarcza partnerowi/partnerce i musisz dodatkowo uzasadniać swoją decyzję.
• Propozycja zbliżenia wywołuje w Tobie reakcję zamrożenia.
• Wspólne aktywności seksualna bardziej Cię stresują niż przynoszą przyjemność.
• Odczuwasz nudności z nerwów przed stosunkiem.
• Przystajesz na zbliżenie, bo boisz się odrzucenia w razie odmowy.

Zgoda na seks w stałych relacjach

W niektórych długoletnich związkach wciąż żywy jest mit, że „skoro jesteśmy razem, to nie musimy pytać”. Oczywiście wiele partnerów i partnerek jest w stanie zbudować zdrową relację, w której można rozumieć się bez słów, z szacunkiem, i gdzie jest zachowany balans potrzeb. Jednak brak odpowiedniej komunikacji może prowadzić do nadużyć – również w wieloletnich małżeństwach. Nasze granice z czasem mogą się zmieniać i przesuwać w jedną lub drugą stronę. Jeśli partner nie otrzyma takiej informacji (np. „Wiem, że zawsze kochamy się na pieska, ale przestało mi to sprawiać frajdę. Wybierajmy inne pozycje”, „Mam ciągle nawracające infekcje. Zrób proszę badania, bo może to ty mnie zarażasz – jak dostaniemy wyniki, wrócimy do seksu”), może dojść do nieprzyjemnych sytuacji.

W stałych relacjach bliskość naturalnie może stać się rutyną. Oczywistym staje się, że podejmujemy wspólnie jakąś aktywność seksualną – to nasz niepisany standard. Jednak jeśli coś zaczyna sprawia Ci dyskomfort fizyczny lub psychiczny, zmieniają się Twoje preferencje lub masz ochotę spróbować czegoś nowego, otwarcie zakomunikuj to partnerowi lub partnerce. I przepracujcie sobie na nowo, co ta Wasza niepisana zgoda właściwie obejmuje.

Naruszono Twoje granice? Oto, co zrobić

Jeśli zdarzy się, że Twój partner lub partnerka niechcący, bez złych intencji, naruszy Twoją granicę – i jeśli chcesz odbudować zaufanie w relacji po takim incydencie – pierwszym ważnym krokiem jest zakomunikowanie, jak się poczułaś. Karanie ciszą (ang. silent treatment) nie jest uznawane za optymalne w rozwiązywaniu konfliktów. Poprowadź rozmowę w taki sposób, by wyraźnie wybrzmiało, co wywołało u Ciebie dyskomfort i czemu to dla Ciebie ważne, żeby nie dochodziło już do podobnych sytuacji.

Jeśli z kolei Twoja granica została naruszona z premedytacją, należy zająć się problemem w inny sposób. Na końcu artykułu znajdziesz numery telefonu do organizacji, które z należytą wrażliwością i w kompetentny sposób udzielają wsparcia osobom doświadczającym przemocy. Pamiętaj, że nie jesteś sama.

Jak powiedzieć „nie”?

Trudne rozmowy mogą wymagać odwagi i asertywności. Oto kilka wskazówek, jak odmówić, kiedy ktoś sugeruje Ci zbliżenie lub inną aktywność seksualną, na którą nie masz ochoty.

„Dziś nie czuję się na to. To nic personalnego, po prostu nie mam ochoty”

„Potrzebuję więcej czasu, żeby się otworzyć. Zwolnijmy, okej?”

„To nie dla mnie. Może zamiast tego zrobimy x?”

„Nie, nie chcę”

„Może innym razem, ale nie obiecuję”

„Rozumiem, że ci zależy, ale nie mogę zmuszać się do robienia czegoś, czego nie chcę”

FAQ – najczęściej zadawane pytania

Jaka jest definicja świadomej zgody?

Świadoma zgoda to wyrażenie przyzwolenia na jakąś czynność seksualną przez wszystkie strony uczestniczące. Taka zgoda musi spełniać kilka warunków, czyli być: świadoma, entuzjastyczna, nieprzymuszona i jasna.

Czy ktoś, kto jest pod wpływem substancji odurzających, śpi albo jest nieprzytomny, może wyrazić świadomą zgodę?

Nie. Takie osoby mają ograniczoną zdolność trzeźwego osądu lub tracą ją całkowicie. Zgoda powinna zawsze być, jak sama nazwa wskazuje, świadoma – czyli dana osoba musi być w pełni władz umysłowych i zdawać sobie sprawę z okoliczności, jakie zachodzą. Jeśli jest pijana, może nie być w stanie należycie ocenić sytuacji. Jeśli śpi, to w ogóle nie wie, co się dzieje. Wykorzystanie czyjejś niemocy lub bezbronności w sposób seksualny to molestowanie – lub gwałt.

Czy można cofnąć zgodę w dowolnym momencie?

Tak, zgoda nie jest bezterminowa, a warunki mogą się zmienić – mogą pojawić się ból, dyskomfort, albo po prostu dana osoba zmienia zdanie w trakcie. Ma do tego pełne prawo.

Dostałem/dostałam zgodę, ale ta osoba wydaje się nieprzekonana. Co robić?

Może zdarzyć się, że dana osoba udzieli zgody werbalnej („tak”, „pewnie”, „dobra”), ale jej mowa ciała nie wskazuje na chęć zbliżenia – np. sztywnieje, ucieka wzrokiem, ma łzy w oczach, nie uśmiecha się. Na zgodę należy patrzeć całościowo i brać pod uwagę kontekst sytuacyjny. Czy jest możliwe, że ta osoba czuje się przymuszona? Czy uległa pod wpływem wielokrotnych namów? A może została zaszantażowana emocjonalnie? Jeśli tak, zgoda nie jest ani entuzjastyczna, ani dobrowolna.

Czy to, że jestem w związku, automatycznie oznacza, że daję partnerowi/partnerce zgodę na seks?

Nie. Każda osoba będąca w związku jest indywidualną, odrębną jednostką i jako jedyna ma prawa do decydowania o swoim ciele. Ta cielesna autonomia sprawia, że nie „należymy” do partnera/partnerki. Zgoda z zasady nie powinna być domyślna.

Gdzie dzwonić, jeśli doświadczyłaś przemocy

Seksualność to temat delikatny i złożony. Jeśli doświadczyłaś przemocy seksualnej i doszło do kontaktu intymnego mimo braku zgody, warto o tym porozmawiać. Nie duś w sobie traumy. Oto kilka przykładowych numerów, pod którymi możesz uzyskać pomoc i wsparcie:

☎️ 720720020 Antyprzemocowa Linia Pomocy | od poniedziałku do niedzieli w godzinach 12:00-20:00.

☎️ 800107777 Centrum Praw Kobiet | całodobowy telefon interwencyjny

☎️ 888883388 Feminoteka | telefon przeciwprzemocowy od poniedziałku do piątku w godzinach 11:00-19:00

_______________

Źródła

*https://www.infor.pl/prawo/nowosci-prawne/6580784,zmiana-definicji-gwaltu-prof-platek-zgoda-na-seks-powinna-byc-entuzjastyczna-wywiad.html

**https://www.campuswell.com/talk-about-sex/

***https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37399756/

****https://www.researchgate.net/publication/391108560_Comparing_Emotion_Recognition_Across_Different_Neurodevelopmental_Disorders_ASD_vs_ADHD_vs_Social_Anxiety